Bevrijd je gezin van perfectionisme

Tips voor ouders om niet in de valkuil van perfectionisme te trappen

We leven in een competitieve, meritocratieve maatschappij die perfectionisme lijkt te belonen. Anderzijds wordt een belangrijke persoonlijke kost die gepaard gaat met perfectionisme compleet genegeerd. Perfectionisme is de combinatie van een verlangen om perfect te zijn, een angst voor imperfectie en een emotionele overtuiging dat enkel perfectionisme de weg is om aanvaard te worden als persoon. Het gaat om een eigenwaarde-probleem. Fouten worden ervaren als een teken dat je tekortkomt als persoon en dat je niet geaccepteerd wordt door anderen. Hét kenmerk van perfectionisme is juist die angst om te falen en dit is wat perfectionisme onderscheidt van het willen uitblinken in iets.

Perfectionisme bestaat in verschillende gedaanten. Sommige perfectionisten willen nergens te laat komen, terwijl anderen net altijd te laat komen omdat ze continu bezig zijn met dingen gedaan te krijgen – perfect uiteraard – voor ze kunnen vertrekken. Sommige perfectionistische studenten maken hun taken lang van tevoren af, terwijl anderen steeds maar uitstellen omdat ze bang zijn om minder dan perfecte punten te scoren. Het gedrag kan er anders uitzien, maar de onderliggende chronische faalangst is hetzelfde.

Deze faalangst is een voortdurende last voor mensen die perfectionistisch zijn. Het legt hun creativiteit aan banden, het maakt hen moeilijk om intieme relaties aan te knopen en, ironisch genoeg, belemmert het hen om succes te hebben. Dit is nooit gezond. Sommige positieve persoonskenmerken van perfectionisten zoals bewustzijn, energie, inzet en doorzettingsvermogen, mogen echter niet verward worden met het perfectionisme zelf. Deze kenmerken zouden er nog steeds zijn als het perfectionisme zou verdwijnen. Wie excellentie nastreeft zonder daarom perfectionistisch te zijn, heeft een grote veerkracht. Zij leggen hun volledige talent en passie in een taak waarbij ze fouten maken of falen zien als een onderdeel van een groeiproces. Wanneer perfectionistische mensen succesvol zijn is het ondanks en niet dankzij hun perfectionisme. Iedereen is wel eens teleurgesteld door fouten, maar perfectionistische mensen kunnen er helemaal van slag van zijn.

Het lijkt erop dat perfectionisme simpelweg een kwestie is van verkeerde opvattingen over fouten hebben, maar toch roept dit de vraag op over hoe zulke overtuigingen dan wel ontstaan? Perfectionisme is een fenomeen dat ontstaat in relaties, wat betekent dat sommige thuisomgevingen hier aanleiding toe geven. Drie fundamentele aspecten van de menselijke psychologie helpen ons dit te begrijpen:

1. Mensen zijn zinzoekers. Aan elke ervaring die we hebben, geven we betekenis zodat we onmiddellijke en langetermijndoelen kunnen nastreven. Onze overtuigingen – de lens waardoor we de wereld zien en die interpreteren – ontwikkelen we door het patroon waarop onze familie telkens reageert wanneer we groeien en ontwikkelen. Als een kind enkel bevestiging krijgt en aanvaard wordt door zijn familie wanneer het succesvolle prestaties levert, en niet aangemoedigd wordt omwille van zijn inzet en doorzettingsvermogen, dan kan een kind bang worden dat fouten maken niet mag. Fouten maken wordt zo een bedreiging voor de hechting en het kind leert dat een oplossing steeds perfect hoort te zijn.

2. De emotieregulatie is de centrale motiverende factor in ons leven. Zo streven we ernaar om plezier en tevredenheid te verhogen en om angst en pijn te verminderen. Perfectionisme wordt dan een voortdurende worsteling om falen tegen te gaan en zo de angst te beperken.

3. Het emotioneel verbonden zijn met belangrijke personen uit onze omgeving is van cruciaal belang voor onze groei en ontwikkeling en blijft van vitaal belang voor ons emotionele welzijn. Bezorgd zijn over het maken van fouten gaat dan om de angst om aanvaard te worden of je veilig gehecht te voelen.

Perfectionisme op zich is geen onderdeel van hoogbegaafdheid. Hoogbegaafde kinderen kunnen, net als andere kinderen, perfectionistisch zijn, maar de ijver, de volharding, het harde werk en toewijding om iets meester te kunnen dat je bij veel hoogbegaafde kinderen ziet, vertegenwoordigt een streven naar excellentie waarbij perfectionisme eigenlijk storend werkt. Omdat perfect presteren verwacht wordt van hoogbegaafde kinderen op school en omdat hoogbegaafde leerlingen dikwijls uit gezinnen komen waar er hoge verwachtingen worden gesteld aan presteren, kunnen sommige hoogbegaafde kinderen een bijzondere kwetsbaarheid voor perfectionisme hebben.

Het tegengaan van perfectionisme gaat dan niet om weten wat je juist moet doen, maar over het creëren van een klimaat waarin je geaccepteerd wordt. Het is een herstelproces. Het is belangrijk om onze kinderen en onszelf uit te dagen om onze overtuigingen te opnieuw te bekijken en ons gedrag te gaan veranderen. Het is van belang om aan onze kinderen duidelijk te maken dat we van hen houden, wat ze ook doen of wat ze ook (niet) bereiken. Ze moeten weten dat falen een onderdeel is van het leven, van iedereen, en dat dit steeds een basis vormt voor leren. Maar deze overtuiging ombuigen en gedrag veranderen werkt alleen in een omgeving die je het gevoel geeft dat je aanvaard wordt. Wanneer deze veilige omgeving ontbreekt, wordt gewoon uitleggen aan een perfectionistisch kind dat het zich niet zoveel zorgen moet maken, gezien als nog maar eens kritiek hebben.

Verandering zal alleen maar optreden als we een dialoog aangaan. Hoe meer we kunnen praten over onze zorgen, hoe meer we onze gevoelens kunnen uiten zonder dat er vingers gewezen worden, hoe meer kans dat we in staat zijn om er zin aan te geven en samen naar gemeenschappelijke oplossingen gaan zoeken. Enkele van de specifieke elementen van zo’n dialoog zijn:

• Empathie: de intentie om de wereld door de ogen van onze kinderen te bekijken om te begrijpen wat een fout maken voor hen betekent en waar ze zich zorgen over maken;

• Zelfreflectie: de eerlijke analyse van waar we zelf aan het probleem hebben toe bijgedragen, opzettelijk of niet, door onze acties of attitudes. Een voorbeeld: is jouw prijzen en aandacht enkel uitgelokt door uitstekende prestaties of is er ook een erkenning en bevestiging voor inspanning en doorzettingsvermogen? Kunnen we succes aanmoedigen zonder falen in een negatief daglicht te stellen?

• Aanmoediging: een consistente inspanning om te wijzen op wat we waarderen en fijn vinden aan onze kinderen, zoals ze zijn, niet alleen voor wat ze kunnen bereiken.

Dialogen die bovenstaande kenmerken bevatten, zijn het tegengif voor perfectionisme. Ze geven een boodschap aan de kinderen dat ze belangrijk zijn voor ons, dat we bereid zijn om samen te werken om problemen op te lossen, dat we hun vermogen om dat te doen respecteren en dat we bereid zijn om onze eigen fouten en problemen met hen te delen. Als ze dit gevoel van acceptatie voelen, kunnen kinderen de moed krijgen om onvolmaakt te zijn en de vrijheid om te zijn wie ze zijn.